د انټرنیټ خوندیتوب

 تازه شوی  نیټه په 19.07.2023  کې

کله چې په انټرنیټ کي لټون کوئ، تاسو باید د ډیری خطرونو څخه خبر اوسئ، لکه غلط معلومات، درغلۍ یا نور زیان رسونکي فعالیتونه په هکله.

د یو مهاجر، کډوال یا پناه غوښتونکي په توګه، تاسو په ځانګړي ډول زیان منونکي کیدی شي ځکه چې تاسو په نوي هیواد کې یاست، تاسو ممکن بنسټیزو سرچینو ته لاسرسی ونلرئ او ممکن د قانوني پروسو سره نا آشنا اوسئ او دا ځکه چې قاچاقبران او قاچاق وړونکي ممکن تاسو په ځانګړې توګه په نښه کړي. له همدې امله دا مهمه ده چې هوښیار اوسئ او پوه شئ چې څنګه آنلاین ګواښونه وپیژنئ، مخنیوی وکړئ او راپور ورکړئ. د دې مقالې هدف تاسو ته د موجوده انټرنیټ خطرونو په اړه خبرول او د آنلاین خوندي پاتې کیدو څرنګوالي په اړه مشورې وړاندیز کول دي.

عام خطرونه عبارت دي له:

• ډیجیټل ځورونه

ډیجیټل ځورونه هغه وخت ده چې یو څوک د ټولنیزو رسنیو مختلف پلیټ فارمونه (فیسبوک، انسټاګرام او داسې نور)، د پیغام رسولو چټ (واټس اپ، وایبر او نور)، بریښنالیک خدمتونه، د لوبې کولو پلیټ فارمونه، یا تلیفون زنګونه تاسو ته زیان رسولو، ډارولو، ګواښلو یا شرمولو لپاره کاروي.

د مثال په توګه، کله چې یو څوک ستاسو، د ژوند یا ستاسو د نږدې کسانو په اړه آنلاین غلط معلومات خپروي، یا تاسو سپکاوی کولو یا ستاسو د نژاد، مذهب، جنسیت هویت او داسې نورو پورې اړوند د توهين او تبعیض ژبه کارولو په وسیله تاسي ځوروي.

• ډاکسینګ (Doxxing)

ډاکسینګ هغه عمل او حالت ده چې یو څوک ستاسو شخصي معلومات ستاسو له رضایت پرته آنلاین د انټرنیټ له لاري شریکوي. د ډاکس کولو یوه بیلګه دا ده چې یو څوک ستاسو د تلیفون شمیره آنلاین خپروي، او تاسو د متن یا تلیفونونو له لارې ګواښونه ترلاسه کوئ.

• فشینګ (Phishing)

فشینګ هغه وخت رامنڅ ته کیږي کله چې یو څوک تاسو سره د بریښنالیک، پیغام یا تلیفون له لارې اړیکه ونیسي، د یوې رسمي ادارې، شرکت یا خدمت په توګه د دې لپاره چې تاسو قانع کړئ چې دوی ته شخصي معلومات چمتو کړئ لکه (د پاسورډ رمز، بانکي حساب او د کریډیټ کارت توضیحات، او نور داسی معلومات).

د فشینګ درغلۍ بیلګې په لاندې ډول دي:

• ایمیلونه کوي او وايی چې ستاسو د بانکي حساب په اړه شکمن فعالیت شتون لري یا ستاسو د حساب  د تادیاتو معلوماتو کې کومه بله ستونزه شتون لري، یا دوی تاسو څخه د ځینې شخصي یا مالي معلوماتو تصدیق کولو غوښتنه کوي؛
• هغه بریښنالیکونه چې ادعا کوي چې تاسو نغدي جایزه ګټلې یا دا چې تاسو د دولت د بیرته ورکولو لپاره آنلاین راجستر کولو وړ یاست؛
• د تلیفون زنګونه چې ادعا کوي چې ستاسو د کورنۍ غړی حادثه لري او سمدلاسه ډیر پیسو ته ضرورت شته او ډیرو نورو ته اړتیا لري.

په ټولو قضیو کې، هدف ستاسو د هویت او پیسو غلا کول دي.

• ګرومنګ (Grooming)

ګرومنګ/ښکلا ورکول هغه وخت دی کله چې یو څوک آنلاین ستاسو باور ترلاسه کولو لپاره د ټولنیزو رسنیو لیکنه یا چټونو یا نورو ډیجیټل وسیلو له لارې تاسو سره احساساتي اړیکه رامینځته کوي. یوځل چې دوی ستاسو باورترلاسه کړي، بیا دوی به ستاسو د مینځلو او استحصال لپاره هغه باوراو اعتبار وکاروي.

ماشومان د دې جرم تر ټولو زیان منونکي کسان دي او د جنسي استحصال له لوی خطر سره مخ دي. د ګرومنګ مثالونه دا دي کله چې یو آنلاین اجنبی یا ناشناسه کس تاسو ته متن لیږل پیل کړي، ستاسو ستاینه وکړي، تاسو سره رازونه شریک کړي، خبرې اترې شخصي چیټ یا بل پیغام رسولو پلیټ فارم ته واړوي، تاسو نه پوښتنې کوي چې بې ګناه ښکاري مګر د حساس معلوماتو راټولولو لپاره ډیزاین شوي (تاسو چیرته یاست؟ چیرته لاړ شئ، ستاسو عادتونه، کوم ښوونځي او داسی نور معلومات)، ستاسو د جنسي تجربې په اړه پوښتنه کوي، د خپل ځان څرګند عکسونه یا ویډیوګانې غوښتنه کوي، له تاسو څخه غوښتنه کوي چې ستاسو د اړیکو او خبرو اترو په اړه چا ته ونه وایي.

• هیک کول (Hacking) 

هیکنګ هغه حالت دی چې یو څوک ستاسو له رضایت پرته ستاسو لپ ټاپ، تلیفون یا کوم بل بریښنایی وسیله ته لاسرسی یا کنټرولوي. عموما، هیکران د غلا کولو لپاره د شخصي معلوماتو په لټه کې دي، دوی هدف لري چې د خپلو قربانیانو بانکي حسابونو ته لاسرسی ومومي یا ستاسو په بریښنایی وسایلو کې ناوړه سافټویر او ویروسونه خوشې کړي.

• جنسي تیري

جنسي تیري هغه وخت ده چې یو څوک تاسي د تاسو د جنسي عکسونو، ویډیوګانو او ستاسو په اړه د معلوماتو د خپرولو لپاره تاسي ګواښوي چې له تاسوي یو څه اختلاس یا غلا کړي، لکه پیسې، یا د ویب کمره له لارې ترسره شوي جنسي عملونه، او داسې نور دا د جنسي تیري یوه بڼه ده.

څنګه زه خپل ځان خوندي کړم؟

• خپل شخصي معلومات لکه ستاسو د تماس شمیره، نومونه، پته، د پیژندنې شمیره (EGN، LNCH)، د خپل ځان نږدې عکسونه او ویډیوګانې آنلاین - د چیټونو، فیسبوک پاڼو، TikTok، یا کوم بل عامه پلیټ فارم له لارې مي شریکوي او مي لیږئ. ستاسو د حسابونو څخه کوم پته، د کار ځایونه، او ځانګړي ځایونه آدرسونه حذف کړئ؛

د مثال په توګه، که تاسو د Refugeelight.BG فیسبوک ګروپونو څخه یو غړی یاست او تاسو د حقونو ته د لاسرسي لپاره بنسټ - FAR کې د متخصص مشورې ته اړتیا لرئ، عامه پوسټ مه کوئ او پرځای یې موږ ته شخصي پیغام واستوئ یا موږ سره اړیکه ونیسئ. ستاسو د شخصي معلوماتو خوندي کولو لپاره زمونګ  د غوښتنې مرستې فورمه له لاري پوسټ وکړي هغه معلومات چې تاسو یې د ځان په اړه آنلاین شریک کوئ تر زیاته حد کوښښ وکړي چی وساتئ.(یعني په شخصي توګه پیام وکړي)

• سمدستي د شکمنو اجنبیانو/درغلیو/ ځورونکو سره اړیکه بنده کړئ.

شکمن او نامعلوم متنونو یا ایمیلونو ته ځواب مه ورکوئ او له پامه غورځوئ. بند یې کړه که دا د تلیفون کال هم وي. د نامعلومو او مشکوکو ټولنیزو رسنیو حسابونو / تلیفون شمیرې بلاک او راپور کړئ؛

ځینې ​​وختونه د لیږونکي بریښنالیک غیر معمولي وي؛ معلومات د ریښتیا ښکاره کیدو لپاره خورا ښه ښکاري (نغدي جایزې ، ګټور وړاندیزونه) ، یا خورا عاجل (تاسو ته ووایی چې ستاسو حساب به وځنډول شي پرته لدې چې تاسو خپل شخصي توضیحات سمدستي تازه کړئ). په یاد ولرئ چې دولتي ادارې، بانکونه او شرکتونه به تقریبا هیڅکله له تاسو ونغواړي چې خپل شخصي معلومات په بریښنالیک یا چیټ کې واستوي.

• په لینکونو کلیک مه کوئ او د هغه خلکو لخوا لیږل شوي ضمیمې مه خلاصوئ چې تاسو د بریښنالیک له لارې نه پیژنئ، ادعا وکړئ، د بیلګې په توګه، ستاسو حساب د بلینګ ستونزې له امله بند دی یا دا چې تاسو اړتیا لرئ خپل شخصي توضیحات تازه کړئ.

تل لپاره دوه ځله یو شي وګورئ چې آیا د بریښنالیک پته اعتبار لري سمه ده. درغلي اکثرا ستاسو ګمارونکي، ملګري، یا د بانک نمایندګي کوي. یوځل چې تاسو یو مشکوک ضمیمه لینک یا فایل خلاص کړئ، ممکن تاسو په خپل کمپیوټر کې یو پروګرام نصب کړئ، یعنی که تاسی لینکونه یا منضمه انټرنیټی آدرسونه خلاص کړي هیکرانو ته اجازه ورکوي چې ستاسو کمره ته لاسرسی ومومي او ستاسو حساس مینځپانګې او معلومات غلا کړي.

په یاد ولرئ چې ریښتیني شرکتونه به تاسو ته ستاسو د مهم معلوماتو تازه کولو لپاره د لینک سره بریښنالیک یا متن نه استوي. که تاسو د خپل حساب په اړه د هر څه په اړه اندیښمن یاست، نو دا به غوره وي چې د شرکت یا ادارې سره د دوی په رسمي ویب پاڼه کې خپاره شوي اړیکو آدرسونو له لارې اړیکه ونیسئ.

• په منظم ډول ستاسو د بانکي حسابونو یا نورو شتمنیو معاملي وڅارئ. که چیري تاسو د خپل بانک یا تادیې خدماتو سره په تماس کې یو غیر مجاز لیږد یا معامله ومومئ سمدستي اقدام وکړئ.
• د محرمیت ترتیبات یعنی خپل شخصي حریم تنظیم کړئ.

خپل د ټولنیزو رسنیو حسابونه، عکسونه، ویډیوګانې شخصي تنظیم کړئ ترڅو یوازې هغه خلک چې تاسو یې پیژنئ او باور لرئ کولی شي هغه څه وګوري چې تاسو یې پوسټ کوئ (د مثال په توګه د خپلو پوسټونو لپاره "یوازې ملګري" انتخاب غوره کړئ) خپل د WhatsApp ګروپونه پټ کړئ، "وروستي لیدل شوي آپشن" بند کړئ او نامعلومو کسانو ته اجازه مه ورکوئ چې تاسو په ډلو کې شامل کړي.

• په خپلو ټولو حسابونو کې د جیو موقعیت غیر فعال کړئ.
• کله چې تاسو عامه Wi-Fi کاروئ، په خپل تلیفون یا کمپیوټر کې د عامه شبکې شریکولو فعالیت غیر فعال کړئ؛
• د کمزورو پاسورډونو یا رمزونو څخه ډډه وکړئ

د غټو او وړو حروفونو، شمیرو او ځانګړو حروفونو ترکیب د پاسورډ جوړولو لپاره وکاروئ. د 10 حروف څخه ډیر پاسورډ غوره کړئ. نومونه، د تلیفون شمیرې، د زیږون نیټه، تکرار یا د لید سره ورته حروف مه کاروئ. د ډیری مختلف حسابونو لپاره ورته کارن نوم او پټنوم مه کاروئ. خپل پټنوم له هیچا سره مه شریکوئ.

• هرڅومره چې امکان ولري د کمپیوتر، مباییل او حساب خلاصول لپاره څو تصدیقی فکتوروکاروئ.

دا  اضافي مرحله د امنیت ده، لکه یو لړ پوښتنې تاسو یې باید ځواب کړئ، د یو ځل تایید کوډ یا پاسورډ چې تاسو یې د بریښنالیک یا متن له لارې ترلاسه کولی شئ، یا د ګوتو نښې سکین پواسطه

ستاسو د ماشومانو په اړه د انټرنیټ خوندیتوب:

• په پلیټوفورم، دلوبوګیمونو او ایپسونو باندې چې دوی یې کاروي نظرلاندي وساتئ.
• هغوی ته تشریح کړئ چې حتی که دوی آنلاین دوستانه خلکو سره ویني، د دوی ارادې ناوړه وي.
• خپلو ماشومانو ته هم تشریح کړئ چې دوی باید تاسو ته خبر ورکړي که چیرې څوک دوی تهدید کړي یا د جنسي عمل یا جنسي عکسونو غوښتنه ترینه وکړي.
• خپلو ماشومانو ته تشریح کړئ چې که دوی غواړي له هغه چا سره وویني چې آنلاین ورسره ملګري شوي وي، دوی باید تل دا تاسو خبر کړي او هیڅکله د مور او پلار له شتون پرته لاړ نشي.

که څه پیښ شي چیرته او څنګه کولی شم راپور ورکړم ؟

د ډیجیټلي ځورونې په صورت کې:

هغه معلومات راټول کړئ چې دا ثابته کړي چې تاسو په ډیجیټلي ډول ځورول شوي یاست (سکرین شاټونه، د تلیفونونو ثبتول، د وخت، ځایونو او خلکو په اړه یادښتونه واخلئ، هغه شمیره (شمیرې) ولیکئ چې ځورونکي تاسو سره اړیکه نیولې ده) او د پیښې عمومي ریاست ته راپور ورکړئ. د کورنیو چارو وزارت د سایبري جرمونو سره د مبارزې لپاره د لاندي بریښنالیک له لارې: [email protected]  یا د تلیفون شمیری له لاری- 0885525545 (په انګلیسي یا بلغاریوی ژبو).

که ستاسو ماشومان په ویب کې داسې معلومات یا نور مینځپانګې سره مخ شي چې ګډوډ یا ډارونکی وي

تاسو یا دوی کولی شئ دا راپور ورکړي: 

•  د ماشومانو د ساتنې لپاره د دولتي ادارې 116 111  وړیا 24 ساعته د ماشوم د مرستې لاین ده. دوی په انګلیسي او بلغاریوی ژبو خبرې کوي.
• د خوندي انټرنیټ مرکز د دوی د تلیفون شمیرې 124 123 له لارې، د چیټ ماډل یا آنلاین فارم له لارې.